U Crnoj Gori postoji samo šest istorijskih orgulja i sve se nalaze na teritoriji Kotora. Na baladuru (pjevnici) Crkve Pomoćnice kršćana u mjestu Muo nalaze se orgulje koje je venecijanski graditelj Dominik Moskateli (Domenico Moscatelli) izgradio 1784. godine. Na Muo su donesene iz Zadra 1888. godine. Domeniko je bio izdanak graditeljske porodice orguljara Moskateli, koja je vezana za Petra Nakića, najpoznatijeg graditelja orgulja venecijansko-dalmatinske škole. Njegov otac Nikolo Moskateli gradio je orgulje za Crkvu Sv. Josipa u Kotoru, koje i danas postoje, ali su jako ruinirane.
Porodica Moskateli izgradila je oko četrdeset orgulja, od kojih su najpoznatije one u franjevačkom samostanu na Hvaru, u hvarskoj katedrali, Katedrali Sv. Lovre u Trogiru, orgulje u Ninu, a u Crnoj Gori jedine preživjele Domenikove orgulje nalaze se u Crkvi Pomoćnice kršćana na Mulu. Izgleda da su prvo Domenikovo djelo bile orgulje u kotorskoj kolegijalnoj Crkvi Sv. Marije, ali su one danas izgubljene.
– Orgulje na Mulu su jedne od dva instrumenta koje je Domeniko Moskateli izgradio, a koji još uvijek postoje. Pored ovih, postoje još orgulje u Ninu, koje imaju oko 50 posto izvorne foničke građe i obnovljene su. Orgulje na Mulu po svoj prilici sadrže gotovo svu foničku građu i to je važno prepoznati kod istorijskih orgulja – nije važno samo da se obnove da se na njima može svirati, nego se po mogućnosti mora sačuvati onaj izvorni zvuk i svi dijelovi i materijali koji su u njima. Neke se orgulje „obnavljaju“ i tako da spolja ostane samo „fasada“, originalno kućište – prospekt, kako se naziva vanjski dio orgulja, a da je unutra sve novo. Ali onda ste dobili novi instrument, a niste sačuvali povijesni, objašnjava don Robert Tonsati, župnik Crkve Pomoćnica kršćana, koji je pokrenuo inicijativu za restauraciju i zaštitu ovog vrijednog istorijskog, kulturnog i muzičkog nasljeđa Boke kotorske i Crne Gore.
U Crnoj Gori, ističe don Robert, nema restauratora niti graditelja orgulja, a stare orgulje se moraju obnoviti na način da se sačuva sve što je autentično, a ono što nedostaje da se rekonstruiše na osnovu nauke i pravila struke, da bi odgovaralo stilu epohe i graditelja i samog instrumenta, koji nije serijsko djelo, nego je gotovo svaki unikatan.
– Orgulje se ne zovu bez razloga „kraljica instrumenata”. One su vrlo kompleksne i kad su nove, morate ih svake godine prekontrolisati, naštimovati, paziti na uslove u kojima se čuvaju. Kad su u pitanju istorijske orgulje, prilikom restauracije jedino što se dodaje, a da nije izvorno, je bešumni električni motor koji pokreće kožni mijeh koji služi za upumpavanje vazduha. To je davno prihvaćeno rješenje oko kojega postoji neupitan konsenzus: dodavanjem električnog motora se ne utiče na autentičnost zvuka. Bez toga, pumpanje vazduha bi se moralo obavljati „po starinski“, dakle ručno, što znači da biste ovisno o veličini instrumenta, za svako sviranje, vježbu, misu ili koncert, morali imati više ljudi koji bi neprekidno ručno (ili nožno) pokretali mijeh. Nekad je to bilo moguće, ali danas je ipak teško zamislivo, kaže don Robert i poručuje da bi Ministarstvo kulture Crne Gore i druga nadležna tijela trebalo da vode računa o kulturnom blagu kao što je to slučaj u uređenim državama, s obzirom na to da je crkvena baština velika i čini najveći dio cjelokupnog kulturnog nasljeđa. No, same mjesne crkve često nisu u mogućnosti da finansiraju potrebne obnove i održavanja.
Restauracija orgulja na Mulu planirana je programom Sekretarijata za zaštitu prirodne i kulturne baštine Opštine Kotor kroz Nacrt programa zaštite i očuvanja područja Kotora za 2020. godinu, ali je projekat stopiran promjenom vlasti i pandemijom.
– Za restauraciju navedenih orgulja potrebno je angažovati firmu iz inostranstva jer na teritoriji Crne Gore ne postoji firma za gradnju orgulja. Obnova se mora sprovesti po svim pravilima struke. Restauracijom Moskatelijevih orgulja, ne samo da će se ovaj izuzetno vrijedan instrument zaštititi od daljeg propadanja, već će se omogućiti da se u crkvi na Mulu priređuju i koncerti, te obogatiti kulturni život ovog malog mjesta, stoji u programu objavljenom na sajtu Opštine.
Dan / MIRJANA D. POPOVIĆ