Na površini djeluje kao mrtav i zauvijek urušen grad, ali ispod zemlje traje tihi razgovor između epoha: kosti iz pradavnog manastirskog kompleksa, miris Mediterana i maslinovog ulja koje se nekada cijedilo u kamenom mlinu, komadi zgure od topovskih đuladi, šum kovanica iz dalekih gradova... Sve je u Starom Baru slojevito nasloženo jedno preko drugog – poput palimpsesta, čiji tragovi svjedoče da Kneževa palata ne pripada samo istoriji, nego upravo i ovom trenutku u kojem se ponovo rađa, dok se zraci sunčeve svjetlosti razbijaju o srednjovjekovne zidine.

Nakon četiri i po mjeseca arheoloških istraživanja na Kneževoj palati, koja će ovih dana biti okončana, ekipa predvođena arheologom Mladenom Zagarčaninom prošle nedjelje pronašla je dvojnu grobnicu na tom lokalitetu u Starom Baru.

- Pronašli smo nepoznati manastir u Starom gradu, a on je bio u građevini koja je nekada bila poznata kao Kneževa palata. To znači da je pretpostavka o prvoj fazi kao manastiru ili konventu potvrđena. Postoji indicija i da su na drugim mjestima, gdje su ostali samo tragovi, grobnice... Samo što su sada prazne – priča za Pobjedu Zagarčanin, kojeg je ekipa Pobjede rano izjutra zatekla u radnoj atmosferi sa svojim timom na arheološkom lokalitetu.
Dodaje da je manastir iz 14. vijeka, te da je vjerovatno katolički.

- Prva faza je grobnica u okviru manje kapele koja je služila manjem manastiru, nekoj kenovijalnoj zajednici... Onda se ona niveliše i umjesto grobnice, koja može da postoji još od kraja 13. vijeka, gradi uljara sa sistemom za skladištenje i čuvanje ulja – objašnjava on.
ULJARA
U jednoj od prostorija Kneževe palate ekipa je iskopala srednjovjekovni kameni mlin, kao i santrač u uglu prostorije. Strukture koje su najvjerovatnije služile za skladištenje maslina i maslinovih produkata, priča Zagarčanin, stradale su u požaru otprilike krajem 14. i početkom 15. vijeka.

- Onda se cijeli prostor nivelisao. Sve se to na neki način preobrazilo u novi prostor koji je napravljen isključivo za produkciju maslinovog ulja. Unutra vidite osnovu, odnosno trapetum. U sredini je osovinska greda koja je bila vezana za gredu santrača od gornje konstrukcije poda i za tu gredu je bila osovina u koju je ubačen točak za mljevenje. Znači, okretanjem te osovine okretao se i sam točak oko ovog kruga i tako su ubacivali masline i onda se sve to mljelo – objašnjava on.

U jednom trenutku, priča Zagarčanin, iz nepoznatog razloga ,,mijenja se cijela filozofema ovog prostora“.

- Oni zatrpavaju sve ovo, vjerovatno dolazi do problema sa mlinom zbog toga što se on zbog vremena i zbog slijeganja cijele strukture izvitoperio i vjerovatno nije mogao da se okreće onako kako bi to trebalo da bi funkcionisao na onaj način kako je najbolje, odnosno kako bi donosio što više proizvoda – kaže Zagarčanin.
On podsjeća da su 2007. i 2009. godine zajedno sa Univerzitetom Ca' Foscari iz Venecije pokrenuli neka mala sondažna istraživanja gdje su otkrili da je to prvo bila vojna kula, da je ovaj objekat bio naslonjen na spoljni bedem iz 14. vijeka koji je ovuda prolazio prije ovih venecijanskih bedema koji se vide sada i da su polako u jednom procesu između 14. i kraja 15. vijeka uz taj bedem nadograđivali prostorije.

- Prvo jedna prostorija sa istočne strane i ova prostorija ovdje sa južne strane – pokazuje nam Zagarčanin, dodajući da pronalaze ogromnu količinu najrazličitijih materijala.

- Pronalazimo ogromnu količinu pokretnog arheološkog materijala, izvanredne posude koje su urađene u sjevernoj Italiji, u najboljim italijanskim ali i španskim radionicama, a jedan dio u tadašnjim vizantijskim radionicama na Korintu. Ono što smo mi proširili ovim iskopavanjima jeste da se ovdje radi stvarno o jednom izvanrednom objektu koji ima nekoliko faza – objašnjava on.

TOPIONICA
Nakon faze obilježene proizvodnjom maslinovog ulja, ističe Zagarčanin, dolazi do toga da se ovaj prostor jednostavno ostavlja i u jednom trenutku on služi kao mjesto gdje se baca otpad, koji vidimo u mnogobrojnim gajbicama u koje ih je arheološki tim sakupio.

- Tako da u tom otpadu koji je prepun materijala, kostiju prije svega, raznih predmeta, ima puno keramike i metalnih predmeta. Takođe, veliki broj raznih vrsta nakita – prvenstveno prstenja, naušnica, veliki broj autonomnih folara primorskih gradova, vizantijskog novca, novca Mletačke republike, Zadra, Bara, Skadra, svih mogućih gradova s kojima je Bar trgovao u to vrijeme. Ali ono što je možda i najznačajniji i najvažniji nalaz od svih tih pokretnih nalaza koje smo našli jeste jedna ogromna količina zgure, znači tog nekog otpada od topljenja – kaže Zagarčanin. Priča nam kako prvobitno nijesu znali od čega je ta zgura, jer su našli polufabrikante, odnosno deformisanu đulad od topa...
- Prvi put dokazali smo proizvodnju đuladi, odnosno topovskih projektila u srednjem vijeku na jednom našem lokalitetu. Možemo slobodno da uzmemo i sve gradove na Jadranskom moru, nigdje nema posvjedočena proizvodnja. Ovo je služilo za bacanje tog istopljenog materijala, polufabrikata, zajedno sa bacanjem ostalog smeća, do jednog trenutka kada su oni ponovo odlučili da ovaj objekat stave u funkciju i onda su ga nivelisali do ovog nivoa koji vidite sada – govori Zagarčanin pokazujući na gajbe prepune zgure, pa dodaje da je to vjerovatno povezano sa venecijanskim periodom i venecijanskim zidom koji se tu nalazi.

- Tako da se proizvodnja, odnosno topionica sigurno nalazila van grada, pošto smo bili na ivici te druge i treće faze gradskih bedema, vjerovatno je negdje bila uz gradski bedem, ili blizu njega, jer ne bi moglo da se živi u gradu od tih topioničarskih isparenja– objašnjava on.

KONTINUITET
Zagarčanin nam pokazuje tačnu liniju i sloj gdje se vidi dokle je srednjovjekovno zidanje i odakle počinje kasnije zidanje iz raznih drugih perioda. Nakon venecijanskog perioda, nalazi se sloj u kojem se naziru tragovi Otomanske imperije.

- Kada dolaze Turci, u tom periodu, ovdje je bio po sredini jedan veliki stub, ovdje se otvaraju velika vrata, pravi se ova kaldrma koju sada vidimo i cijeli prostor postaje jedna konoba, vjerovatno za radionicu, za neki zanat koji je tada postojao u

Starom gradu, tako da ovdje nastavlja da se živi – priča on. Ono što je nevjerovatno, prema njegovim riječima, jeste činjenica da u prostoriji za koju su očekivali najviše materijala nema uopšte srednjeg vijeka, nego sve počinje od 17. vijeka, kada dolazi do zatvaranja svih otvora, prozorskih itd.

- Radi se jedna velika rekonstrukcija, da li je to period do Kandijskog ili Morejskog rata kada su katolici još mogli da budu u gradu, to ne znamo, ili se ona odmah prihvata od strane neke otomanske porodice i počinje da živi novi život, ni to ne znamo i vjerovatno nikad nećemo saznati – s uzdahom izgovara Zagarčanin.

On objašnjava da svako arheološko saznanje upotpunjuje našu istorijsku sliku, zbog toga što je istorijskih podataka vrlo malo i jer su ,,na izdisaju“.

- Rabe se stari istorijski izvori i u tom nekom hijatusu jedino je arheologija ta koja može da nadomjesti i da pomogne istoriji da krene naprijed. Zbog toga je ovo veliki iskorak naprijed, jer ovdje vidimo cijeli sistem, kontinuitet koji je neprekidan i koji se stalno nastavlja – priča on. Otkriva i da su upravo tu našli i jednu bulu koja je stigla od nekog ugarskog plemića, koju još nijesu uspjeli paleografski da dešifruju i koja će najvjerovatnije pokrenuti proces novih saznanja određenih kontakata između Bara i velikih kraljevstava u okruženju.

- Već imamo određene konkretne, pisane istorijske podatke koji su pronađeni na ovom mjestu i koji će sigurno istoričarima pomoći da rekonstruišu sliku u određenom periodu. Sve je povezano. Svaki komad keramike koji je pronađen je povezan s određenim centrom – pojašnjava nam on.

Zagarčanin dodaje da se znaju politički kontakti iz tog perioda – preko trgovine – sa kim se trguje a sa kim ne, ko ima monopol na određene proizvode...

- Možemo da kažemo da je izvađena ogromna količina materijala koja do sada nije pronađena u ovoj mjeri u Starom gradu. Mukotrpan rad nam predstoji, jer ovo je samo terenski dio, a onaj kabinetski će trajati puno duže... On će nam omogućiti da saznamo nešto mnogo više u tom periodu, jer ovo je objekat koji je napravljen u vrijeme Balšića, to je sasvim sigurno, a trajao je do kraja njihove dinastije. Poslije su Kneževu palatu preuzeli Venecijanci, pa je njima to otela Otomanska imperija, tako da svi ti procesi koji su ovdje nasloženi su nevjerovatna priča i poticaj za istorijsku nauku, naravno i za arheologiju prije svega – zaključuje Zagarčanin entuzijastično.

PODRŠKA
Opština je, kako kaže Zagarčanin, pokrenula ovu izvanrednu inicijativu restauracije Kneževe palate, odnosno procesa izrade idejnog rješenja njenog prvobitnog izgleda.

- To će biti veliki poduhvat. Ali da bi se uradio jedan takav projekat moraju se prikupiti arheološki podaci. Mora sve da bude istraženo do žive stijene, da se

dobiju svi mogući podaci o svim fazama života na ovom mjestu, pa tek onda da se krene u to neko projektovanje koje bi, nadam se, rezultiralo time da Kneževa palata služi svojoj namjeni. Ovo je nekad bilo predviđeno za etnografski i prirodnjački muzej. To bi bilo izvanredno da se nastavi u budućnosti i da ta ideja zaživi. Znači, da se povežu Arheološki muzej koji je ovdje pored - koji smo napravili prije tri – četiri godine i da se ovo uveže kao muzejska cjelina. Opština je tu stvarno uradila veliku stvar. Finansirala je ovaj projekat koji je izuzetno bitan, a koji je Kulturni centar iz Bara podržao. I mogu da kažem i da su i predsjednik opštine Dušan Raičević i naša direktorica Sandra Grabež izuzetno zaslužni što mi evo prvi put vršimo najveće istraživanje u Starom gradu. Značajnu ulogu u projektu ima i upravnik Zavičajnog muzeja Goran Pajović – kaže Zagarčanin.
Najdugoročniji cilj, prema njegovim riječima, jeste da se grad potpuno očisti od ruševina, bršljana i da se konzervira, ali i da se naprave još jedan ili dva objekta koje bi arheološka ekipa koristila...

Iskopali unikatan glineni nalaz
Pijete Jedan od najdragocjenijih nalaza koje je ekipa predvođena Mladenom Zagarčaninom iskopala u Kneževoj palati jeste mala glinena figura Bogorodice Pijete iz 14. vijeka, koja u naručju drži Isusa Hrista, otprilike pola vijeka prije nego je Mikelanđelo Buonaroti počeo da kleše svoju ,,Pijetu“ – jedno od najvećih remek djela svjetske umjetnosti.
- Ova figurica indicira da je ovdje postojala i neka radionica za pravljenje takvih figura. Pronašli smo nekoliko takvih, npr. raspeće Hristovo i još jednu Bogorodicu koja je malo lošije očuvana. Sve su glinene. Prvi put u Crnoj Gori – mogu da kažem i prvi put i na Jadranskoj obali – da je pronađena neka takva figurica – ispričao je on. Dževad Ferati iz Skoplja, koji je izvukao Pijetu, za Pobjedu s oduševljenjem govori kako mu se prvi put desilo nešto tako.

- Neopisiv, zanimljiv osjećaj. Dođem u osam, kada počinjemo, dvije-tri lopate i naiđem na figuru. Čovjek kad nađe nešto značajno, onda on to zna. Odmah sam prijavio Mladenu da sam nešto lijepo našao i svi su se obradovali jer do tada ništa bolje od te figure nijesu pronašli – prisjeća se Ferati.
Slika Starog Bara potpuno promijenjena
Tokom prethodne dvije decenije, uzeći period od 2004. godine, Zagarčanin kaže da je u Starom Baru urađen ogroman posao.

- Te 2004. počeli smo projekat sa venecijanskim Univerzitetom Ca' Foscari. Iskopavali smo do 2012. godine, objavili smo šest knjiga i istražili smo nekih 20 objekata u gradu. Onda nakon toga je došlo do male stagnacije 2012, tu su uglavnom bile neke intervencije, manja iskopavanja. Godine 2019. smo iskopavali mesdžid i otomansko groblje, kada smo ga spasili od urušavanja – priča on. Prethodnih pet godina, prema riječima Zagarčanina, zahvaljujući Opštini Bar i projektima koje su pokrenuli uz podršku Centra za kulturu, potpuno se promijenila slika Starog grada Bara.

- Raščišćeno je 70 odsto ulica, imamo veći priliv novca... Još je 70 odsto grada neistraženo, neprohodno, ali ovakvim tempom, ako nastavi Opština, to će biti brzo završeno – smatra Zagarčanin.

Izvor: Pobjeda/Andrija Radović